Crònicas etimològiqui (1)
Da Gili Van Heems
Lo nissart – e l’occitan en generau – mancon encara totplen
de ressorças lessicográfiqui…
"Pantais Bellandairenc" de Edith Faraut
E s’avèm de diccionaris bilingues ò meme monolingues de grana qualitat, nen manca un diccionari etimologic qu’estudieria l’evolucion dau parlar de Nissa despí li promièri atestacions escrichi fins au jorn d’ancuei, e que retrairia l’estòria dei sieu mòts. Es un vot brave e beu, e ben nèci qu li cres, ma, torna vira, vira torna, es lo principi de l’an, e s’es pas aüra lo moment de faire de vots, alora lo farèm jamai... E per donar l’esemple, aquesta croniqueta va parlar d’una raíc e d’una familha de mòts que fan ben mestier en aquest ivèrn : calor, e lu sieus parents !
Es au latin, coma per l’estrà-grana majorança dau noastre lessic, que devem la raíç *cal qu’es a l’origina dei mòts d’aquesta familha. En promier calor, que cala drech dau latin calórem (ai ajonch l’achent grafic) qu’avia ja aqueu sens. Si noterà qu’en nissart modèrno, com’en francés e contrariament à l’italian, lo mòt a chanjat de genre : es passat de masculin (com’en latin) au femenin ; aquò es totun una evolucion de la lenga recenta, ò contrariada : au sècolo XIXen si di encà lo calor (bessai per influença de l’italian, perqué li formas femenini son ja ben atestadi a l’Atge Mejan, e en particulier da Feraud, lo trobaire d’en Tinea : Ill agron malvaysa calor, es à dire « elu auguèron marrida calor »), e lo nissart a gardat una manada de mòts en or dau latin au masculin (lo color, meme se si di finda la color ; lo/la pudor, tant per dire « la pudichícia » que « lo fach de sentir mau », l’onor, à costat de formas purament femenini : la paur (niç. med. la paor, l’orror, e patin cofin). Per calor, totun, au jorn d’ancuei lo passatge au femenin es ben enraïssat dins la lenga : lo sieu augmentatiu es calorassa. De calor, lo nissart a gardat doi derivats encara ben vius : calorent (fem. calorenta) e calorós (fem. caloróa ; adv. calorosament), de meme sens. Da notar que lo promier es ben vielh : l’emplegavon ja lu trobaires.
Tra lo generós eritatge fach dau latin, podèm citar tamben l’adjectiu caud (fem. cauda), que ven directament dau latin cálidu(m) (cálida(m) au femenin), que volia dire « caud » e que ja dins lo latin parlat à Roma à l’època clássica si prononçava en doi síllabas : la i interna dau mòt èra surbida (si diia caldu(m), calda(m) ; la cal(i)da es dau rèsta lo nom d’un pichin blec que si bevia caud, e que plasia ben ai Romans qu’anavon a la taberna). Lo mòt nissart, que s’emplega finda com’un nom (lo caud), n’a donat au sieu torn totplen d’autres coma la caudana e la caudura, la cauda (qu’es un fuèc, e qu’a d’emplecs figurat : l’ai pilhat sus la cauda) ò la caudiera. Mèfi, la cautèla (cautelós, cautelar) e lo caulet an ren da veire !
De segur, lo nissart, coma toti li lengas romániqui modèrni, an manlevat au latin de mòts format sus d’aquela raíç : la caloria e lu sieu derivats (caloric, calorific, calorifèr… e si pòu adjónher toti li formas que volèm sus lo meme modèle). La caloria, es pròpi cen que ten caud lo còrs !
Cau manco denembrar que, de la mema raíç cal, lo latin n’a probablament legat finda lo noastre calen ! Un objet tant nissart, que Menica n’en parla dins li estròfas de Nissa la bèla ! Coma toi sabèm, es lo nom nissart de la lampa à òli, que lu Romans sonavon lucèrna (mòt qu’avèm conservat en nissart, ma per designar la bestieta sonada luèrna !).
Per toi aquelu mòts, lo sens promier de « calor » (ò lo sens derivat de « lume, esclarcitat ») es ben clar, e la sieu filiacion fa pas de dubi. Ma avèm pura en occitan un darnier felen d’aquela raíc pròpi feconda, ma un felen un pauc masquerat, e que totun es foarça frequent : lo vèrbo caler, qu’es d’emplec impersonau (es a dire que si usa pas qu’à la terça persona sensas sobjet : cau, calia, caurà…) e que marca l’obligacion e la necessitat. E perautre etimologicament ven ben dau vèrbo latin calére (que significava « èstre caud » à l’època de Ciceron) e qu’a donat lo vielh francés chaloir (denembrat au jorn d’ancuèi, echèto per aquelu que dion « peu me chaut » ; ma dau boan n’en conoissètz !?!). Poarca misèria, coma si pòu espligar una tala enmascaria ? Tot simplament perqué lo vèrbo, que ja en latin classic avia d’emplecs figurats (« èstre en cruci ») es passat dau sens fisic « èstre caud » en un sens morau « voler/trovar important » per arribar rapidament au sens modèrno que n’en fa un equivalent de deure ò es da besonh. Daida, se caler ven ben d’aquela rica raíç, calar a una autra origina (meme se l’espression calar fuèc porria enganar) : ven dau latin c(h)aláre, qu’es un mòt de la lenga dei mariniers de la fin de l’Antiquitat, que l’an pilhat au grec khaláō, per dire « abaissar (li velas) ».
La lenga es un armari plen de sorpresas !
